×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Udar mózgu

dr med. Marek Bodzioch
neurolog

Co to jest udar mózgu i jakie są jego przyczyny?

Udar mózgu to obumarcie części tego narządu wskutek zatrzymania dopływu krwi do tkanki mózgowej. Wyróżnia się dwa główne typy udaru: niedokrwienny i krwotoczny.

Udar niedokrwienny

Udar niedokrwienny (ok. 4/5 przypadków udaru mózgu) powstaje wtedy, gdy tętnica zaopatrująca jakąś część mózgu w krew staje się niedrożna, tzn. krew nie przepływa przez nią lub przepływa z ilości niewystarczającej, aby komórki mózgu otrzymały jej tyle, ile potrzebują.

Udar niedokrwienny

Najczęstszą przyczyną zwężenia lub zatkania tętnicy jest miażdżyca. Tak zwane blaszki miażdżycowe (składające się głównie z cholesterolu odkładającego się w ścianie naczynia krwionośnego) stopniowo narastają i coraz bardziej zwężają światło tętnicy, aż w końcu dochodzi do jej całkowitego zablokowania, zwykle wskutek powstania zakrzepu krwi w miejscu zwężenia (wówczas przepływ krwi nagle ustaje).

Inną, częstą przyczyną zatkania tętnicy jest jej zator, czyli zablokowanie przez skrzeplinę powstałą w sercu (np. w czasie migotania przedsionków albo na powierzchni zmienionych chorobowo lub sztucznych zastawek serca, bądź w lewej komorze serca po zawale) lub, sporadycznie, w żyłach kończyn – u osób, u których istnieje drożne połączenie między prawym i lewym przedsionkiem serca (tzw. przetrwały otwór owalny). Zator może też wystąpić, gdy fragmenty pękniętej blaszki miażdżycowej, np. w tętnicach szyjnych, odrywają się, docierają z prądem krwi do tętnicy mózgowej i ją zatykają. Kiedy doszło do samoistnego udrożnienia tętnicy, zanim niedokrwione komórki mózgu zostały nieodwracalnie zniszczone, mamy do czynienia z „niedoszłym” udarem – napadem przemijającego niedokrwienia mózgu.

Udar krwotoczny

Udar krwotoczny (ok. 1/5 przypadków udaru) powstaje w wyniku pęknięcia ściany tętnicy mózgowej i wylania się krwi poza naczynie (potocznie: wylew), wskutek czego krew nie dociera do tkanki mózgowej w obszarze zaopatrywanym przez pękniętą tętnicę. Krew wydostająca się z uszkodzonego naczynia niszczy okoliczną tkankę nerwową i powoduje wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki, co zaburza czynność całego mózgu (a nie tylko komórek w miejscu udaru).

Udar krwotoczny

Udary krwotoczne dzieli się na krwotoki śródmózgowe (uszkodzone naczynie znajduje się wewnątrz mózgu) i krwotoki podpajęczynówkowe (uszkodzone naczynie znajduje się na powierzchni mózgu, a krew gromadzi się między mózgiem a otaczającą go ochronną błoną, zwaną oponą pajęczą). Główną przyczyną krwotoku śródmózgowego jest wieloletnie nadciśnienie tętnicze, powodujące powstawanie tzw. mikrotętniaków (poszerzeń małych tętnic), których ściany są podatne na pęknięcie. Krwotok podpajęczynówkowy zwykle jest spowodowany pęknięciem większego tętniaka lub naczyniaka, będącego skutkiem wrodzonej wady ściany naczynia. Udary krwotoczne są zwykle cięższe niż udary niedokrwienne, częściej kończą się śmiercią lub znaczną niepełnosprawnością, a możliwości ich leczenia są bardziej ograniczone.

Udar

Jak często występuje udar mózgu?

W krajach rozwiniętych każdego roku na udar mózgu zapadają 2 na 1000 osób w populacji ogólnej, ale aż 10 na 1000 osób po 65. roku życia. Udar niedokrwienny występuje najczęściej u osób starszych, natomiast udar krwotoczny zdarza się nierzadko w młodym wieku, jeśli przyczyną są wady budowy ściany tętnic.

Jak się objawia udar mózgu?

Objawy udaru zależą od tego, jaka część mózgu została uszkodzona. Zatkanie tętnicy doprowadzającej krew do niewielkiego obszaru mózgu powoduje zazwyczaj niewielkie objawy, ale jeśli w tym obszarze znajdują się życiowo ważne struktury (np. ośrodki odpowiedzialne za krążenie krwi i oddychanie, w pniu mózgu), to następstwa ich niedokrwienia mogą być bardzo poważne.

Najczęstsze objawy udaru to:

  • osłabienie mięśni twarzy, przejawiające się np. opadnięciem kącika ust po jednej stronie;
  • osłabienie (niedowład) kończyny górnej lub dolnej, albo i górnej i dolnej po tej samej stronie ciała (ale po przeciwnej stronie niż ognisko udaru); chory ma trudności w poruszaniu kończyną, a w skrajnych przypadkach nie może nią wykonać żadnego ruchu; niekiedy towarzyszy temu uczucie drętwienia połowy ciała lub jakiegoś obszaru w obrębie jednej połowy ciała;
  • zaburzenia widzenia, takie jak podwójne widzenie, ograniczenie pola widzenia, a nawet całkowitą utratę widzenia (najczęściej w jednym oku);
  • osłabienie mięśni języka i gardła, co może się ujawnić trudnościami w połykaniu i mówieniu; chory może się krztusić w czasie jedzenia, a jego mowa staje się niewyraźna i trudna do zrozumienia (tzw. dyzartria);
  • zaburzenia równowagi i koordynacji ruchów – ruchy chorego nagle stają się niezgrabne, potyka się, upuszcza przedmioty, ma trudności w ubieraniu się;
  • nagły, bardzo silny ból głowy – zwłaszcza w przypadku krwotoku podpajęczynówkowego;
  • zaburzenia lub utrata przytomności – rozległy udar (znacznej części lub szczególnie ważnych części mózgu) może sprawić, że chory staje się senny, trudno go rozbudzić, mówi nieskładnie, nie wie, gdzie się znajduje i co się z nim dzieje, albo całkowicie traci przytomność.

Udar, niedowład

Objawy mogą się nasilać, a następnie, w ciągu kilku lub kilkunastu godzin, częściowo lub całkowicie ustępować, po czym ponownie się nasilać. Jeżeli objawy ustąpią całkowicie przed upływem 24 godzin, to rozpoznaje się napad przemijającego niedokrwienia mózgu. Do około 1/3 udarów dochodzi w czasie snu, a chory stwierdza objawy po przebudzeniu.

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Każdy udar mózgu, nawet z niewielkimi objawami, jest stanem zagrożenia życia i wymaga jak najszybszego leczenia w szpitalu, najlepiej na tzw. oddziale udarowym, wyspecjalizowanym w opiece nad chorymi z udarem. Dotyczy to także napadu przemijającego niedokrwienia mózgu (nawet krótkotrwałego), ponieważ bardzo często poprzedza on o kilka godzin lub dni udar mózgu.

Komórki mózgu są bardzo wrażliwe na niedotlenienie i zaczynają umierać już po 4 minutach od wystąpienia udaru. Wielu chorych kwalifikuje się do leczenia, które może odwrócić lub znacznie ograniczyć skutki udaru, pod warunkiem, że leczenie to zostanie zastosowane nie później niż 3 godziny od początku udaru. Liczy się zatem każda sekunda i najważniejsze, co można i należy zrobić, podejrzewając udar mózgu u siebie lub innej osoby, to jak najszybciej zadzwonić po pogotowie ratunkowe. Jak najszybsze dotarcie do szpitala może uratować życie lub uchronić przed ciężką niepełnosprawnością.

Objawy udaru

Nie wolno czekać, aż objawy same ustąpią, próbować się kontaktować ze swoim lekarzem rodzinnym, przyjmować jakichkolwiek leków ani jechać do szpitala samemu lub czekać na podwiezienie przez kogoś innego.

Jak lekarz ustala diagnozę udaru mózgu?

Lekarz rozpoznaje udar mózgu na podstawie stwierdzonych objawów oraz obrazu tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego głowy. Niezwłocznie wykonane obrazowanie techniką tomografii komputerowej pozwala rozróżnić udar niedokrwienny i krwotoczny (co ma znaczenie dla sposobu leczenia – zob. niżej) oraz ustalić, czy chory nie ma obrzęku mózgu lub innych zmian wymagających specjalnego postępowania. W początkowym okresie udaru najczęściej nie widać jeszcze, jak duży obszar mózgu uległ uszkodzeniu. Pokaże to dopiero tomografia komputerowa wykonana po kilku dniach i tygodniach (dlatego często badanie to wielokrotnie się powtarza). Jeszcze dokładniej obszar udaru można ocenić w badaniu techniką rezonansu magnetycznego.

Wykonuje się także inne badania, takie jak ultrasonografia tętnic szyjnych, echokardiografia i arteriografia tętnic mózgowych oraz badania krwi. Służą one ustaleniu przyczyny udaru mózgu.

Jakie są sposoby leczenia udaru mózgu?

Początkowe leczenie ma celu zabezpieczenie podstawowych czynności życiowych. Lekarz może zdecydować np. o podłączeniu kroplówki (w celu podawania leków lub uzupełniania płynów i substancji odżywczych), podaniu tlenu do oddychania przez maskę (w celu zwiększenia zaopatrzenia mózgu w tlen) lub podłączeniu respiratora, tj. urządzenia wspomagającego oddychanie (jeżeli chory ma trudności z oddychaniem).

Jeżeli od początku udaru (pojawienia się pierwszych objawów) upłynęło mniej niż 3 godziny (a w szczególnych przypadkach nawet do 6 godzin), możliwe jest zastosowanie tkankowego aktywatora plazminogenu (tPA, alteplazy) – leku rozpuszczającego zakrzep zatykający tętnicę. Takie leczenie upośledza jednak ogólną krzepliwość krwi i wiąże się z ryzykiem krwawienia. Stosuje się je wyłącznie u chorych z udarem niedokrwiennym. Alteplazy nie można więc zastosować w przypadku udaru krwotocznego ani u chorych, którzy niedawno przebyli zabieg chirurgiczny (mógłby wystąpić krwotok z rany).

Jeżeli jednak tętnica pozostaje zatkana dłużej niż kilka godzin, niedotlenione komórki mózgu ulegają nieodwracalnym zmianom i obumierają. Leczenie tkankowym aktywatorem plazminogenu nie jest już wówczas przydatne. Należy pamiętać, że początek udaru określa się jako ostatni punkt czasowy, kiedy pacjent na pewno był zdrowy (tzn. nie miał objawów udaru). Ponieważ w około jednej trzeciej przypadków do udaru dochodzi w czasie snu, w chwili, gdy chory zauważa objawy (po obudzeniu się), bywa już często za późno na podjęcie leczenia tkankowym aktywatorem plazminogenu (wiadomo jedynie, że pacjent na pewno był zdrowy poprzedniego dnia przed pójściem do łóżka).

Jeśli chory nie otrzymał alteplazy, to lekarz zwykle zleca aspirynę (kwas acetylosalicylowy), a niekiedy heparynę.

W przypadku udaru krwotocznego nie stosuje się wymienionych wyżej leków. Jeśli wylew krwi spowodował niebezpieczny wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki, konieczny bywa zabieg neurochirurgiczny. Gdy przyczyną krwawienia śródczaszkowego jest naczyniak mózgu, to czasami wykonuje się zabieg wewnątrznaczyniowy.

Nie potwierdzono skuteczności tzw. leków neuroprotekcyjnych w leczeniu udaru mózgu, nie ma więc uzasadnienia dla ich stosowania.

Gdy tylko stan chorego się ustabilizuje, konieczna jest odpowiednia pielęgnacja chorego – w zależności od występujących zaburzeń neurologicznych np. odpowiednie żywienie, zapobieganie odleżynom – oraz intensywna rehabilitacja (zob. niżej). Zabiegi te mają podstawowe znaczenie w ograniczeniu niepełnosprawności po udarze mózgu. W początkowym okresie udaru u chorego nieprzytomnego lub mającego porażone kończyny rehabilitacja polega na odpowiednim układaniu i zmianach pozycji ciała w celu zapobieżenia odleżynom i przykurczom. W miarę poprawy stanu chorego program rehabilitacji jest stopniowo rozszerzany o ćwiczenia fizyczne i zabiegi fizjoterapeutyczne, poprawiające sprawność ruchową i ogólne samopoczucie pacjenta. Chorego przygotowuje się do siadania w łóżku i chodzenia. U chorych z niedowładem kończyn potrzebna może być nauka chodzenia z pomocą chodzika lub laski oraz ćwiczenia poprawiające sprawność palców ręki.

U niektórych chorych skutkiem udaru może być afazja, czyli trudności w mówieniu lub rozumieniu mowy spowodowane uszkodzeniem ośrodka mowy w mózgu. Chory cierpiący na afazję może mieć trudności w nazywaniu przedmiotów, nie może sobie przypomnieć imion znajomych osób lub nie potrafi właściwie budować zdań. Pomocą chorym z afazją służy logopeda.

Leczenie rehabilitacyjne rozpoczęte w ostrym okresie udaru może być później kontynuowane na specjalistycznym oddziale rehabilitacji neurologicznej. Celem pobytu na takim oddziale jest m.in. terapia zajęciowa i nauka funkcjonowania w życiu codziennym oraz przystosowanie do pracy zawodowej pomimo ewentualnych ograniczeń wynikających z zaburzeń neurologicznych pozostałych po udarze. Pokonanie trudności emocjonalnych ułatwia psychoterapia. Pomocy udzielają też stowarzyszenia chorych.

Czy jest możliwe całkowite wyleczenie udaru mózgu?

Chory z udarem niedokrwiennym, który odpowiednio wcześnie otrzymał alteplazę, ma bardzo duże szanse na całkowite ustąpienie zaburzeń neurologicznych. U większości chorych, którzy doznali udaru mózgu, zwłaszcza tych, którzy nie otrzymali alteplazy, zaburzenia neurologiczne z upływem czasu częściowo się zmniejszają, ale zwykle nie ustępują całkowicie. Komórki mózgu, które obumarły, już się nie zregenerują, ale nie wszystkie niedotlenione komórki ulegają nieodwracalnemu uszkodzeniu. Wiele z nich po początkowym „szoku”, jakim był dla nich udar, są zdolne na nowo podjąć swoją pracę. Ponadto, dzięki tzw. plastyczności mózgu, niektóre komórki są w stanie częściowo przejąć funkcję komórek, które zginęły. Plastyczność mózgu jest zazwyczaj tym większa, im młodszy jest chory. W odzyskiwaniu utraconej sprawności bardzo pomaga rehabilitacja odpowiednio dostosowana do potrzeb chorego.

Nawet pomimo najlepszej opieki medycznej umiera około 1/3 chorych, którzy doznali udaru (1/2 chorych z udarem krwotocznym), co sprawia, że udar mózgu jest trzecią pod względem częstości przyczyną zgonów, po nowotworach i chorobach serca. Wielu chorych do końca życia cierpi z powodu ciężkiej niepełnosprawności, niejednokrotnie mając ograniczony kontakt z otoczeniem i wymagając stałej opieki innych osób. Najczęściej dotyczy to chorych, których stan od początku udaru był bardzo ciężki (np. wskutek zatkania dużej tętnicy, doprowadzającej krew do dużej części mózgu).

Co należy robić po zakończeniu leczenia?

Po zakończeniu leczenia w szpitalu kontynuuje się odpowiednią rehabilitację. Opiekę w domu nad niepełnosprawnym chorym po udarze mózgu omówiono w tekście „Opieka nad chorym w domu”.

Ponadto lekarz będzie dążył do usunięcia przyczyny udaru, aby zapobiec wystąpieniu kolejnego udaru w przyszłości. Przede wszystkim konieczne jest skuteczne leczenie chorób, które zwiększają zagrożenie udarem mózgu, czyli nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, hipercholesterolemii (czyli dużego stężenia cholesterolu we krwi). Obejmuje ono, oprócz przyjmowania odpowiednich leków, właściwą dietę, aktywność fizyczną i niepalenie tytoniu (zob. odpowiednie rozdziały).

Jeśli nie została usunięta przyczyna powstawania skrzeplin w sercu, co grozi kolejnymi zatorami mózgowymi (zob. wyżej), to chory do końca życia powinien przyjmować leki hamujące krzepnięcie krwi, tzw. doustne antykoagulanty.

Jeśli przyczyną udaru było zwężenie tętnicy szyjnej, lekarz może uznać za wskazane poszerzenie zwężenia za pomocą cewnika wprowadzonego do tętnicy i wszczepienie w miejscu zwężenia tzw. Stentu, w celu utrzymania dobrego przepływu krwi. Niekiedy w celu udrożnienia tętnicy wykonuje się operację nazywaną endarterektomią szyjną.

Każdy chory po udarze niedokrwiennym lub napadzie przemijającego niedokrwienia mózgu, jeśli nie musi przyjmować leku hamującego krzepliwość krwi (zob. wyżej), powinien zażywać lek hamujący czynność płytek krwi – aspirynę, klopidogrel lub tiklopidynę (wybór leku należy do lekarza).

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Zapobieganie udarom mózgu u osób zdrowych (tzw. profilaktyka pierwotna) polega na zapobieganiu chorobom zwiększającym zagrożenie udarem (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, miażdżyca) oraz na wczesnym ich wykrywaniu i skutecznym leczeniu.

25.05.2017
Zobacz także
Wybrane treści dla Ciebie
  • Jak oszacować u siebie poziom ryzyka sercowo-naczyniowego?
  • Migotanie przedsionków
  • Endarterektomia
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta